Λεξιλόγιο 4 (Μαγειρείο-Θέρμανση)

Μαγειρείο

Γωνιά : Η εστία του μαγειρείου (πχ "όλο κοdά στη γωνιά εκάηκα 'πό τη ζέστη. Τα σπίρτα τά'χω απά στη γωνιά").
Μάπα : Το επιστέγασμα της γωνιάς, από το κέντρο του οποίου αρχίζει ο σωλήνας της καπνοδόχου. Επίσης, το γνωστό λαχανικό.
Παδέλα : Πήλινη χύτρα.
Πινιάτα : Χάλκινη χύτρα.
Κατσαργιόλα : Χάλκινη χύτρα με ίσιο χέρι στην άκρη ή απλώς χάλκινη χύτρα (συγχέεται συχνά με την πινιάτα).
Κατσαργιόλι : Μικρή κατσαργιόλα με ίσιο χέρι στην άκρη.
Κατσαργιολάκι : Ακόμη μικρότερο κατσαργιόλι.
dαβάς : Ρηχή πήλινη χύτρα.
bροστολίνι : Το ψηστήρι του καφέ.
Κουποτάψι : Σκέπασμα με το οποίο σκεπάζουν το ταψί και βάζουν από πάνω κάρβουνα για να ψηθεί το φαγητό. Το όργανο αυτό αντικαθιστά τον φούρνο, κατασκευάζεται δε από λάτα (λευκοσίδηρο).
Τσερέπα : Όργανο ακριβώς όμοιο με το κουποτάψι και για την ίδια χρήση, μόνο που κατασκευάζεται από πηλό.
Σίσκλος : Ο σίκλος, το μεταλλικό αγγείο με το οποίο αντλούν νερό απ' το πηγάδι (στέρνα) αλλά χρησιμεύει και σ' άλλες χρήσεις.
bάνιο : Μικρό μεταλλικό αγγείο, πλατύτερο κάπως απ' τον σίσκλο, τενεκεδένιο ή από άλλο μέταλλο, το οποίο χρησίμευε για να ρίχνουν τα βρώμικα νερά του λαβαμάνου ή για να μεταφέρουν νερό για το σφουγγάρισμα.
bουράτο : Κυλινδρικό δοχείο από τενεκέ, χωρητικότητας περίπου ενός τενεκέ πετρελαίου το οποίο χρησιμεύει για να μεταφέρουν νερό.
Λάτα : Τενεκές, λευκοσίδηρος. Επίσης, το τενεκεδένιο δοχείο πετρελαίου με το οποίο μπορεί επίσης να μεταφερθεί νερό αλλά και λάδι.
Καφκιά : Ξύλινη γαβάθα στην οποία κατασκευάζεται η αλιάδα (σκορδαλιά) ή κοπανίζονται σκόρδα.
Μουρτάρι : Γουδί από μπρούτζο ή άλλο μέταλλο.
Μουρταρόχερο : Το γουδοχέρι.
Πυροστιά : Το σιδερένιο τρίποδο πάνω στο οποίο τοποθετείται η χύτρα στη φωτιά.
bιρίκι : Το μπρίκι.
Αλιάδα : Η σκορδαλιά. Κατασκευαζόταν με ξερά σκόρδα, λάδι, λεμόνι και ψωμί βρεγμένο ή πατάτα βρασμένη. Με λίγα λόγια, όπως σήμερα.
Στουφάδο : Το στιφάδο.
Σαλτσιτσότο : Το σαλάμι.
Πουλέντα : Φαγητό από βρασμένο αραβοσιτάλευρο στο οποίο έριχναν συνήθως μέσα και σταφίδα.
Νεροbάbαλη : Ψωμί βρεγμένο στο νερό με αλάτι και λάδι.
Ριγανάδα : Νεροbάbαλη στην οποία πρόσθεταν ρίγανη και ξύδι. Εναλλακτικά, από βρεγμένα παξιμάδια με λάδι, ξύδι και ρίγανη.
Σκαφίδι : Μικρή σκάφη από μονοκόμματο ξύλο σκαλισμένο στο οποίο ζύμωναν το ψωμί.
Σινάδια : Τα πίτουρα.
Σουδάβλι : Eπίμηκες ξύλο για το τράβηγμα ή σπρώξιμο των κάρβουνων στον φούρνο.
Φουρνόκλεισμα : Ημικυκλικό σκέπασμα της οπής του φούρνου, από σίδερο ή τενεκέ.
Πλαστήρι : Σανίδα κατασκευασμένη για τη χρήση του πλάστη (άνοιγμα φύλλων, κλπ).
Πήτες : Στο μενού των Θιακών, κυριαρχούσαν οι bακαλαόπητα (από ξερό βακαλάο), κολοκυθόπητα (από κίτρινο κολοκύθι), κρεατόπητα, κουκκόπητα (από ξερά κουκκιά), λαχανόπητα (από διάφορα λάχανα, ιδίως σπανάκι), χταποδόπητα (χταπόδι), ογιαουρτόπητα (γιαούρτι), τυρόπητα και γαλατόπητα.
Μουστόπητα : Η μουσταλευριά.
bακλαή : O σπιτικός μπακλαβάς, με χοντρά φύλλα.
Ροβανή : Το γνωστό γλύκισμα, φτιαγμένο από ριζάλευρο, μέλι και λάδι.
bαφίσα : Μικρά γλυκίσματα από φρούτα μέσα σε φύλλο πήτας. Ήδη, τον καιρό που γραφόταν το βιβλίο, το συγκεκριμένο θεωρούνταν παλαιό γλυκό το οποίο δεν φτιαχνόταν πολύ πια.
Κυδωνόπαστο : Γλύκισμα από κυδώνι με μέλι και αμύγδαλα, κομμένο σε ρομβοειδή φελιά και το οποίο διατηρούνταν όλο το χειμώνα.


Θέρμανση

Σκίζα : Μεγάλο ξύλο σκισμένο με τσεκούρι το οποίο προοριζόταν για κάψιμο στη φωτιά.
Χλιός : Ο χλιαρός.

Έθιμα από Χριστούγεννα έως και Φώτα

Έστω και ετεροχρονισμένα, θα παραθέσουμε μερικά έθιμα της περιόδου από τα Χριστούγεννα μέχρι και τα Φώτα, τα οποία αντλήσαμε απ' το πολύ καλό βιβλίο του Ανδρέα Αναγνωστάτου "Λαογραφικά Ανάλεκτα της Ιθάκης" (Β' Έκδοση 2006) το οποίο έφτασε πριν λίγο καιρό στα χέρια μας.

Κύριο στοιχείο του Δωδεκαήμερου (έτσι ονομαζόταν το διάστημα αυτό) είναι οι καλικάντζαροι (ή παγανά), δαιμονικά και δύσμορφα όντα που έρχονταν στη γη φορώντας σιδεροπάπουτσα και μπορούσαν να αναρριχώνται στις στέγες των σπιτιών, να περνάνε απ' τις καπνοδόχους στο σπίτι και να το λερώνουν με ακαθαρσίες (να το μαγαρίζουν κατά την διάλεκτο). Σύμφωνα με την λαϊκή δισειδαιμονία, τις μέρες αυτές έπρεπε να αποφεύγονται η εργασία και η απασχόληση γιατί οι καλικάντζαροι θα έφερναν γρουσουζιές.

Το Πάντρεμα της Φωτιάς
To έθιμο αυτό απέβλεπε στην καλή χρονιά και το διώξιμο των καλικάντζαρων πριν από τ Χριστούγεννα. Οι νοικοκυραίοι, διάλεγαν απ' τα ξύλα που είχαν για το χειμώνα δύο κούτσουρα, ένα από δέντρο με αρσενικό όνομα και ένα από θηλυκό, τα οποία αντιπροσώπευαν το ένα την υγεία του νοικοκύρη και το άλλο της νοικοκυράς. Τα άναβαν την παραμονή των Χριστουγέννων στο τζάκι, το ένα κοντά στο άλλο, για να φοβηθούν από τη λάμψη τους οι καλικάντζαροι και να φύγουν. Το ίδιο βράδυ έφτιαχναν σαράντα τηγανίτες (αναφορά στον μυστικισμό των αριθμών που ίσχυαν απ' τους αρχαίους χρόνους).

Κάλαντα Πρωτοχρονιάς
"Αρχιμηνιά καλή χρονιά πρώτη του Γεναρίου
είναι μεγάλη εορτή του Μέγα Βασιλείου
του Βασιλείου του σοφού του πρώτου Ιεράρχη
που έλαμψε και φώτισε όλη την οικουμένη

Άι-Βασίλης έρχεται Γενάρης ξημερώνει

-Βασίλη πόθεν έρχεσαι και πόθεν κατεβαίνεις?
-Από το σπίτι μου έρχομαι και στο σχολειό μου πάω
-Κάτσε να φας, κάτσε να πιεις, κάτσε να τραγουδήσεις.
-Εμένα οι καλοί γονιοί τραγούδια δεν μου 'μάθαν
τ' αλφαβητάρι μ' έμαθαν κι αν θέλετε το λέω
-Βασίλη ξέρεις γράμματα? Πες μας τ' αλφαβητάρι
Και το ραβδί του ακούμπησε να πει τ' αλφαβητάρι

Ξερό ήταν το ραβδάκι του χλωρούς βλαστούς επέτα
κι απάνω στους χλωρούς βλαστούς πουλάκια κελαηδούσαν.
Εκελαηδούσαν κι έλεγαν μ' ανθρώπινη λαλίτσα
εκελαηδούσαν κι έλεγαν πως ο Χριστός διέβη.
Διέβη και χαιρέτησε όλους τους ζευγολάτες
τον Άγιο Βασίλειο τον εδιπλοχαιρετά
"Άι-Βασίλη Δέσποτα καλό ζευγάρι πό 'χεις"

Καλό είναι και περίκαλο και περιβλογημένο.
Γιατί το βλόγησ' ο Θεός με το δεξί του χέρι

Εδώ που τραγουδήσαμε πέτρα να μη ραγίσει
κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χρόνια πολλά να ζήσει

Να ζήσει χρόνους εκατό και να τους απεράσει
και από τους εκατό και κει ν' ασπρίσει, να γεράσει
να γίνει γιος της μπαμπακιάς και νιο περιστεράκι

Δώστε και μας τον κόπο μας ότι 'ναι ο ορισμός σας
κι ο Άγιος Βασίλειος να είναι βοηθός σας
Έτη πολλά!"

Το έθιμο, ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο γύριζαν τα παιδιά και τα έλεγαν, δεν διέφερε από αυτόν με τον οποίο γνωρίζουμε λέγονταν στην πλειοψηφία των περιοχών της χώρας μας : Τα παιδιά γύριζαν τα σπίτια, κάποιες παρέες μαζί και αφού τα έλεγαν έπαιρναν το φιλοδώρημα μαζί με καλούδια, αγιοβασιλιάτικα γλυκά (γκορμάδες και φύλλα).

Σε περίπτωση που κάποιος δεν ήθελε να του τα πουν ή έδινε φτωχό φιλοδώρημα, έπλεκαν στιχάκια κατάλληλα για την περίσταση, αρκετά προκλητικά για τον νοικοκύρη!

Τα Φώτα
Την παραμονή αλλά και την ημέρα του Αγιασμού, οι πιστοί επιστρέφοντας απ' την εκκλησία στο σπίτι είχαν μαζί τους Αγιασμό και άγιαζαν το σπίτι, τα πηγάδια, τα κτήματα και τα δέντρα. Το νερό αυτό ήταν καθαρό όπως το φρέσκο και το κρατούσαν σε μπουκάλι μέχρι την επόμενη χρονιά ενώ τον παλιό τον έριχναν στο πηγάδι.

Το πρωί της παραμονής, έβγαινε ο παπάς στα σπίτια και ράντιζε τον κόσμο μαζί με ένα παιδάκι που κρατούσε το δοχείο με τον Αγιασμό και στο οποίο έριχναν κέρματα (και για τον παπά και για το παιδί). Το ίδιο βράδυ ο ψάλτης έψαλε σε κάποιο μικρό εκκλησάκι την ακολουθία του Αγιασμού.

EYTYXIΣΜΕΝΟ ΤΟ 2008!

ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ, ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΟ ΤΟ 2008 ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΟΛΑ ΜΑΣ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ, ΠΑΝΤΑ ΜΕ ΥΓΕΙΑ!